БАЯНГОЛ ДҮҮРГИЙН 14-Р ХОРОО

Хvмvvний тєрлийг олно гэдэг зvvний vзvvр дээр шар будаа тогтохтой адил гэдэг. Эхийн хvйгээс тасарч орчлонд шороо хєдєлгєх гэж ирчихээд газар дор тамд ирсэн юм шиг амьдрахыг хэн ч хvсэхгvй.

Алга эргvvлж урвуулахын дайтай хvний амьдрал эргэж хєрвєдєг гэдэг. Сайхан амьдрах замаасаа хазайн "траншейн" хэмээх газар доор амьдрагсад нийслэлд 1200-гаас хол давжээ. Тэдэнд "хvн гєрєєс" гэж хvртэл нэр хайрласан байх юм.

"Сайн явахад садан мундахгvй, саар явахад дайсан мундахгvй" гэдэг шиг траншейны хvмvvсээс садан тєрлєєс нь эхлээд хvн бvр зай барьж, нийгмийн хог шаар хэмээн vзэн ядна. Уг нь тэд бидний адил эхээс мэндэлж, ангир шар уурагаар амлуулсан. Гэсэн хэдий ч тэд хvний єртєнцєєс тэс єєр орчинд хорвоогийн бор шар хоногийг хэцvvхэн туулж явна. Єглєєний жавар тасхийж траншейны нvхнээс уур савсан байх. Тарвага ичээнээсээ гардаг шиг хvмvvс газар доороос цухуйж их хотын нvрэлгээнд замхран бэдчинэ. Траншейнд хvvхэд тєрж, тэнд бидний ирээдvй єсч байна. Vнэндээ уудам нутагтай, цєєн хvн амтай тvvхэн ард тvмэн газар доор хvнээ амьдруулна гэдэг хамгийн арчаагvй явдал.

Хvнээ байсан хvн гэж энэ хорвоод vгvй биз ээ. Аливаа хvмvvний сэтгэлийг уудалж зєв замд нь залах юм бол энэ хvмvvс эргээд газар дээр сайхан амьдрахын тєлєє хичээх нь гарцаагvй юм. Гол нь тэдний хєлдсєн сэтгэл зvрхийг гэсгээж хат суулгах юм бол амьдралын эрч хvч эдгээр хvмvvст бий гэдэгтэй эргэлзэхгvй байна.

Миний нэг танил урд нь явж байсан нэг євгєнийг гэнэт унахад нь босгожээ. Гэтэл тэр євєє "Ах нь нэг уначихаараа босч чаддаггvй юм. Баярлалаа хvv минь" хэмээн хоолой зангируулан хэлсэн гэдэг. Тэр хvн ноорхой хувцастай бидний нэрлэдэгээр траншейны хvн байжээ. Дараа нь найз минь "Ийм хvмvvст бид хэзээ ч хайр энэрэл илгээдэггvй юм байна. Дэмнээд босгоход л хоолой нь зангирч байгаа юм чинь тэр хvнтэй ярилцаж сэтгэлийг нь уудалбал их юм гарах байх даа" хэмээн хуучилж байсан. Vнэхээр бид тэднийг байнга л нvд vзvvрлэхээс биш хvн гэдэг утгаар нь хэзээ ч ханддаггvй. Ар гэрийнхэн нь хvртэл зугатааж аль болох єєрєєсєє холдуулна. Хэрэв тэднийг эхнээс нь нийгэм нь ч тэр, ар гэрийнхэн нь ч зєвєєр ойлгож, зєв замд нь залсан бол Монгол Улс юу гэж газар доорх хvн сvрэгтэй болох билээ дээ.

Траншейныхан хэн хvнээс эртлэн ажилдаа гарцгаадаг байна. Ноорхой хувцастай. Ойртоод очихын аргагvй эхvvн vнэр vнэртэх тэд лааз, шилээ цуглуулах гэж хvмvvсээс урьтан босцгоодог аж. Улаа эргэтэл явж пункер ухасныхаа эцэс єдєрт хоёроос гурван мянган тєгрєг олдог байна. Иддэг хоол нь бэлэн гоймон, хуурай идэх юм. Бид Хvмvvнлэгийн ухааны их сургуулийн гадаад оюутны байрны хашаан доторхи траншейнийг зорив. Тэндээс 50 гаруй насны эрэгтэй гарч ирлээ.

Ердєє 2-3 хvн багтах эл траншейны нvхэнд 13-лаа хоноглодог аж. Санаанд буумгvй зайнд ийм олуулаа багтана гэдэг арга ядсан хэрэг гэлтэй. Дээр vед "Зил-130" машины кабинд 10 гаруй хvн багтсан хэмээн ярьдаг шиг тийм жижигхэн зайнд 13 хvн багталцан хоног тєєрvvлдэг байна. Уг траншейнд нэг залуу унтаж байв. Дотор нь картонон цаас, навсархай дэвсгэр дэвсжээ. "Ерєєл"-ийн шил, бэлэн гоймонгийн сав гээд хог энд, тэндгvй хєглєрнє. Доторх хоолойноос халуун ус дусалж байв. Дусалж буй халуун усаар тэд бэлэн гоймонгоо бэлтгэдэг гэнэ. Уг хоолой задарвал энд хоргодох 13 хvн шалзарч vхэхгvй гэхийн баталгаа алга. Vнэхээр сэтгэл эмтрэм орчинд энэ хvмvvс амьдарч байна. Энд амьдардаг 13 хvнээс нэг нь эмэгтэй аж. Биднийг очиход эмэгтэй байсангvй. Тэрээр 22 настай гэнэ. Эдгээр хvмvvсийн ихэнх нь 2-3 жил энэ траншейнд амьдарчээ.

Муу муухай бvхний эхлэл хэмээн бусдад адлагдах траншейны хvмvvс баян айлын нохойноос хэд дахин дор орчинд амьдарч байна. Тэдэнд хэвтэх хэвтэр, ємсєх дулаан хувцас, идэх хоол гэж алга. Амь сєрєн инженерийн шугам сvлжээний худгуудад євлийн хvйтнийг єнгєрєєдєг аж. Энэ худгууд олон хvнийг тvлж алтан амийг нь авч одсон. Тэдний араас хэн ч эмгэнэж гашуудахгvй нь харамсалтай. Муу юм vхэж дээ гэж хvлээж авахаас биш хєєрхийдєє хэмээн халаглах хvн ховор. Ийм л хатуу нийгэмд бид амьдарч байна. Єнєєх монгол хvний мєс чанар хаана явна вэ. Тєр засаг нь эдгээр хvмvvсийг хvний тооноос хасчихсан. Гудамжинд траншейны хvн хэвтэж байгааг харсан хэний ч сэтгэл євддєггvй энэ цагт газар доор амьдрагсад "дээшээ тэнгэр хол, доошоо газар хатуу"-хан амьдралын хvндхэн нугачааг амь сєрєн давж явна. Уг нь гадны улс орнууд ийм хvмvvстээ зориулан хоноглуулах дулаан байр барьж єгдєг юм билээ. Гэтэл манайд энэ тухай ярьж байгаа ч биелэлээ олсон нь vгvй юм. Тансаг хаусанд амьдрах эрхмvvд энэ хvмvvсийн амьдралтай хэзээ ч явж танилцдаггvй. Єєрсдийнхєє хаусын тоог л нэмэхээс биш газар доор хvний бус амьдралаар амьдарч яваа хvмvvст хонох дулаан гэр барьж єгнє гэдэг зангууны vлгэр.

Бvх юм нь тєрийн данснаас хасагдсан амьдаараа "булшлагдсан" эдгээр хvмvvсийн ирээдvй vнэхээр бvрхэг байна. Гэмт хэргийн уул уурхай хэмээн бурууг тохохдоо сайн хэрнээ энэ хvмvvсээ яаж нийгэмшvvлэх вэ гэдгээ тєр засаг умартдаг нь харамсалтай. Эдгээр хvмvvсийг ємєєрєх гэж би энэ сэдвийг хєндєєгvй юм. Монгол хvний уужуу сэтгэлээр цус нэгтэй ахан дvvсээ газар доороос газар дээр амьдруулах юмсан гэсэн vvднээс vзэг цаас нийлvvллээ. Vнэхээр энэ хvмvvс сэтгэлдээ хєл алдаж хэдэн удаа унаа бол. Наад зах нь бид гудамжинд гуйлга гуйх хэн нэгэнд мєнгє шидэж єгдєг. Ийм ёсон хаана байна. Тэр хvмvvст тийм харгис хандаж байхад бидэнд эргээд єс санах нь мэдээж. Хvн гэдэг сэтгэлийн амьтан. Газар доорх хvн сvрэгт жаахан л сэтгэлийн дэм хайрлан дэмнээд єгвєл хєл дээрээ зогсох байлгvй дээ тэд.
Тєр засаг нь хvнээ малаасаа дорд vздэг цєвvvн цаг хэзээ алсрах юм бол оо.

“Би амьд байна”

-Таныг хэн гэдэг вэ. Хэдэн настай вэ?
-Ахыг нь Сэргэлэнгийн Ганпvрэв гэдэг. Энэ жил 52 нас хvрч байна даа.

-Хэдэн жил траншейнд амьдарч байна вэ?
-Траншейны амьдралаар амьдраад 16 жилболж байна. Их олон траншейнаар явлаа. Харин энэ жилээс эхлэн энд суурьшиж байгаа юм. Ємнє нь амьдарч байсан траншейг маань гагначихсан.

-Та яагаад энэ замаар явах болов?
-Мэдээж миний, бидний буруу гэж байлгvй яахав. Гэхдээ иймэрхvv амьдралд орчихоод, єнєєдєр ингээд амьдарч байгаа цєєн тооны хvмvvсээ анхаарч тэдэнд ямар ч туслалцаа, дэмжлэг єгєхгvй байгаа тєрийн єндєрлєгvvдэд ч гэсэн зохих хэмжээний буруу байгаа. Ах нь Дорнод аймгийн хvн. Гэрийнхэнтэйгээ муудалцаад тэгээд хотод орж ирсэн юм. Гэхдээ намайг ийм амьдрал хvлээнэ гэж мэдсэнгvй. Одоо єєрийн гэсэн орон гэргvй учраас л траншейнд амьдарч байна. Тэгснээс биш энэ чинь хvн хvсээд байхаар сайхан газар биш шvv дээ. Дулааны шугамтай учраас их халуун. Ус алдана, тvлэгдэнэ гээд єчнєєн зовлон байна. Энд олон ч хvн тvлэгдсэн дээ. Ах нь хvртэл хєлєє тvлээд тайруулчихаад байна. Шагай орчмоор тайрах болов уу гэж бодож байтал, євдєгний доод хэсгээр тайрчихсан. Одоо таягтай. Ажил ч хийж болохгvй vнэхээр хэцvv байна. Дээшээ тэнгэр хол, доошоо газарт хатуу гэгчээр хорвоогийн шар хоногийг чадан ядан туулж явна.

-Таягтай учраас ажил хийхэд хэцvv гэлээ. Тэгээд єдєр хоногийг хэрхэн єнгєрvvлж байна?
-Таягтай би хаашаа холдох билээ дээ. Тэгээд ч гадаа хvйтэн байна. Би нимгэн хувцастай учраас гадуур хамаагvй явахаар хєлдчих гээд байдаг юм. Тиймээс хамт байдаг залуучууд маань шил, лааз тvvгээд олсон мєнгєєрєє хоол унд бэлтгэн гол зогоож байна. Тэд шил, лааз цуглуулаад єдєрт 2000-4000 мянган тєгрєг л олдог. Бид нэг траншейнд арван хэдvvлээ амьдардаг. Тийм болохоор хоол хvрэлцэхгvй байх тохиолдол их. Гэвч адилхан зовлонтой хvмvvс хэнийгээ тvлхэх вэ. Аль болох ойлголцоод л амьдарч байна. Ер нь хvний бие организмд нєлєєлєх шим тэжээлтэй хоол идэж чадахгvй, бэлэн гоймон, хуурай идэх юмаар л єдєр хоногийг єнгєрvvлж байна.

-Энд амьдарч буй залуучуудын насны хувьд?
-Ихэвчлэн 21-25 насны залуучууд л байна. Хамгийн бага нь 21 настай. Хамгийн хєгшин нь би. Тэд бvгдээрээ л янз бvрийн шалтгаанаар энд ирсэн. Єєрсдийнх нь буруу ч байна. Нийгмийн буруу ч байна. Монголын ирээдvй болсон олон сайхан залуу траншейгаар амьдарч байгаад сэтгэл их євддєг. Би ч яахав хадан гэртээ дєхєж яваа хvн. Эдгээр залуусыг харахад vнэхээр эмгэнэлтэй. Залуучуудыг ажил тєрлєєр хангахгvй, амьдрал ахуйг нь харж vзэхгvй байгаа тєрд л гомдох юм. Энд єрлєгчин, мужаанчин гээд тєрєл бvрийн ажил мэргэжилтэй сайхан залуус байна. Гэвч энэ залуучуудыг ажилд авах газар нэг ч алга. Нэг ёсондоо тvлхээд байна. Тэднийг ямар замруу тvлхээд байгаагаа тєр ойлгохгvйд л хамаг учир байгаа юм.

Эдгээр хvмvvс аргагvй эрхэнд, єлсєж цангахын цагт гэмт хэрэг vйлдэж байна. Залуу хvмvvс мэдээж хvн шиг хувцас ємсєж, хvн шиг хоол идэж, хvн шиг амьдрахыг хvсч л байгаа. Гэмт хэргийн эх vvсвэр эндээс гарч байна. Єнєєдєр энэ траншейгаар амьдарч байгаа залуус ирээдvйн алуурчид болохгvй гэх баталгаа алга. Эд чинь нохойн амьдралаар амьдарсныхаа тєлєєсєнд єс санаж байна. Тиймээс хvн гэсэн нэр тєрєнд нь жаахан ч гэсэн ойртуулж, эдгээр залуучуудад анхаарал тавиасай гэж хvсэх байна. Би ч яахав хийдгээ хийсэн хvн. Харин энэ залуучууд л хайран байна.

-Та єєрєє ямар ажил мэргэжилтэй вэ?
-Би ємнє нь хилийн цэргийн офицер хvн байлаа. Харин зах зээлийн нийгэмд сайн дураараа ажлаасаа гарчихсан юм. Энэ бол ёстой миний буруу. Хэрэв ажлаасаа гараагvй бол би ингэж амьдрахгvй ч байсан юм бил vv. Ажлаасаа гарсандаа vнэхээр харамсдаг юм.
-Гэр бvлийнхээ тухай ярихгvй юу?
-Би эхнэр, гурван хvvхдийн хамт амьдардаг байлаа. Хоёр хvv, нэг охинтой. Одоо тэд маань Дорнод аймагт байгаа. Гэхдээ тэдэнтэйгээ харилцаа, холбоо тасраад олон жил болж байна. Сураг сонсох нь ээ тэд их сайхан амьдарч байгаа гэсэн. Арга ч vгvй дээ би тийм сайхан амьдрах хэмжээнд нь хvргэж vлдээсэн. Тийм болохоор тэдэндээ нэг их санаа зовдоггvй юм.

-Та гэр бvлийнхэн дээрээ очих юмсан гэж боддог уу. Ер нь очвол таныг хvлээж авах болов уу?
-Одоо очоод яахав дээ. Иймэрхvv байдалтай амьдарч байгаагаа харуулмааргvй байна. Тэгээд ч намайг хvлээж авна гэдэг юу л бол. Би итгэхгvй байна.

-Хотод хамаатан садан чинь байдаг уу. Тэдэн дээрээ очиж vзсэн vv?
-Байдаг. Сая хэллээ ш дээ. Ийм болчихоод, ингэж амьдарч байгаагаа тэдэнд харуулмааргvй байна. Гэхдээ очиж vзээгvй. Ер нь одоо чинь зах зээлийн нийгэм. Энэ зах зээлийн нийгэм чинь "би vхэхээр чи vх" гэсэн уриатай болоод байна. Тэгэхээр ийм vед тэд надад тусална гэдэг юу л бол.

- Танд ямар нэг бичиг баримт байдаг уу? Хэрвээ євдвєл эмнэлгийн тусламж авч чаддаг уу?
- Надад ямар ч бичиг баримт байхгvй. Бас бидэнд євдєх эрх ч байхгvй. Учир нь ямар ч бичиг баримтгvй болохоор эмнэлгийн тусламж авна гэж байхгvй. Ер нь бид яг л нохой шиг амьдарч байна. Айлын тэжээвэр нохой хvртэл биднээс дээр амьдарч байгаа. Тэр иргэн бvрт тараагаад байдаг хvний хєгжлийн мєнгийг нь ч аваагvй л байна. Ингэж амьдарч байгаа цєєн тооны хvмvvс байна. Тиймээс энэ хvмvvсийг албан ёсоор бvгдийг нь цуглуулаад, бичиг баримтжуулж болдоггvй юм байх даа. Ажил хийгээд, сайхан амьдарья гэсэн бодолтой єчнєєн залуус байна. Тэдэнд жаахан ч гэсэн анхаарал хандуулмаар байна. Ийм бусармаг нийгэмд амьдарч байхаар vхэх юмсан гэж бодогдох л юм. Гэхдээ амиа хорлоод ч яахав дээ.

Хоолой задарвал бид “махан хуурга” болоод л vлдэх байх

(Тэрээр нэрээ нууцалсан юм)
-Хэдэн жил траншейгаар амьдарч байна вэ. Яагаад траншейны амьдрал сонгох болов?
-Би 2003 оноос хойш траншейнд амьдарч байна. Зундаа барилгын ажил хийгээд єдєр хоногийг єнгєрєєдєг. Би єєрєє засал чимэглэлийн мэргэжилтэй. Гэхдээ vнэмлэх байхгvй. Харин євєлдєє хєлдєж vхэхгvйн тулд траншейгаар гэр хийж амьдардаг. Манай гэр Баянзvрх дvvргийн 11 дvгээр хороонд байдаг. Гэхдээ 2003 оноос хойш нэг ч удаа очоогvй.

-Яагаад?
-2003 онд эмээ маань нас барчихсан. Би эмээдээ их хайртай байсан болохоор эмээгээ нас барсныг сонсоод их цочирдсон. Тэгээд сэтгэл санаагаар унаад нэг мэдсэн чинь ийм амьдралыг сонгочихсон.

-Тэгвэл гэртээ очвол гэрийнхэн чинь хvлээж авах нь ээ дээ?
-Тийм хvлээж авна. Гэхдээ хvн чинь нэгэнт л ийм амьдрал руу орчихоор эргэж гарч чаддаггvй юм байна. Уг нь би авгай хvvхэдтэй л дээ. Гэхдээ авгайтайгаа таарч, тохирохгvй байсаар байгаад салчихсан. Ер нь хvн гэдэг чинь эмзэг байх юм даа.

-Одоо авгай хvvхэд чинь хаана байдаг вэ. Холбоотой байдаг уу?
-Хааяа л нэг холбоо барьдаг юм. Харин єчигдєр санаандгvй тохиолдлоор тэр хоёртойгоо уулзсан. Хороололд амьдарч байгаа гэсэн. Авгай цагаан хаалганы тэнд айлын байр засаж байгаа гэнэ лээ.

-Чамд єєрийн гэсэн бичиг баримт байна уу?
-Надад одоо тєрсний гэрчилгээ, найман настайдаа, 16 настайдаа авахуулсан цээж зураг, мєн паспорт авч байгаагvй гэсэн лавлагаа, хуучны эрvvл мэндийн даатгал л байна. Уг нь оны ємнє дєрєвдvгээр дэлгvvрийн тэнд эмзэг бvлгийн хvмvvст хоол єгсєн юм. Тэр vед "Амьдрах ухаан" тєвийнхєн орон гэргvй, бичиг баримтгvй иргэдийг бvртгээд бичиг баримтжуулна гэж хэлсэн. Тэгсэн одоо бараг л бvтэхгvй шинжтэй болж байна.

-Тэгэхээр хvний хєгжлийн мєнгєє аваагvй гэсэн vг vv?
-Тэр чинь олддоггvй ш дээ. Бид єєрсдєє л шил, лааз цуглуулан, хоол ундаа зохицуулдаг. Хэн нэгнээс гуйлга гуйн, хvн дээрэмдэж, гэм хийхгvй амьдарч байна. Хvмvvс л биднийг харахдаа "Траншейныхан гээд гадуурхаж, айж зугтаагаад байдаг болохоос биш хэн ч анхаарал тавьдаггvй. Бид чинь амьдрахын эрхэнд уранхай, ноорхой хувцастай, шуудай vvрэн хог тvvж яваа болохоос биш хvн хаздаг нохой биш шvv дээ. Дулаан цагийг л хvлээж байна даа. Дулаан орвол ажил тєрєл хийгээд, амьдрал овоо л дээрддэг юм. Ядаж л траншейнд хоног тєєрvvлэхгvй байх боломжтой. Энд халуун гэж жигтэйхэн. Энэ халуун усны хоолой задарвал бид "махан хуурга" болоод л vлдэх байх. Аман дээр нь сууж байгаа хvн ч ууранд нь тvлэгдээд гарч амжихгvй. Ер нь энэ хоолойг энэ жилдээ багатаж, солихгvй бол задрах болчихоод байгаа. Одоо энэ хоолойноос нь дусаал дусаад бєєн чийг. Дусаал усаар нь цай чанаж уугаад л... Ер нь бид чинь амьдралгvй ертєнцєд л амьдарч байна. Баячууд нь ч яахав "Паартай байшин, Паалантай жорлондоо" сайхан амьдраад л... Харин ядуучууд, орон гэргvйчvvд ингэж л аж тєрж байна даа.

-Бичиг баримтгvй, vнэмлэхгvй гээд ажилд авахгvй байх тохиолдол байна уу?
-Нэг их тэгээд байдаггvй. Очоод шууд гэрээ байгуулаад ажилладаг юм.

-Хэрэгт орооцолдох нь хэр байдаг вэ?
-Угаасаа ийм газар амьдарч байгаа хvмvvс жаргалтай байна гэж байхгvй. Архи дарс, тамхи эргvvлж л таарна. Харин хэрэг тєвєгт орооцолдох нь бага. Гэхдээ байцаагдах тохиолдол гардаг ч айхтар том гэмт хэрэг хийнэ гэж байхгvй шvv. Ер нь нийгмээс бидэнд тавих анхаарал халамж гэж алга. Бид бусдын адил ажил хийгээд сайхан амьдармаар байна.

Тvvнтэй ярилцчихаад явах гэтэл тэрээр "Хєєе эгчээ... Та тэр 76-даа идэж уухаа багасгаад доор байгаа хvмvvсээ жаахан ч гэсэн хайрла" гэж хэлээрэй хэмээн хоцорсон юм.
оллоо.мн